Maite López de las Heras
Filóloga Clásica

Imagen: Mikel Kasaliz

Maitasuna galerarekin estuki loturik dago hasiera-hasieratik. Uranok genitalak galdu behar izan zituen handik ateratako aparretik Afrodita jainkosa sortzeko. Hesiodoren Teogoniaren arabera, bada, maitasuna zikiratze baten ondoren gertatu zen. Agian, ostera, potroen galtze hura beharrezkoa zen, inork ez baitu nahi Kronos bezalako seme irentzailerik, eta, horrexegatik, hain justu, igitaia bestelako pasio batez ordezkatu beharra zegoen, edo, gutxienez, asmatu. Ondorioz, bi zakilen arteko borrokatik jaio zen maitasuna irudikatuko zuen emakumezko dibinitatea.

Maitemina izan daiteke, akaso, maitatzearen osagaiak ondoen biltzen dituen terminoa. Saforen 130 pasartearekin bat etorriz, Eros-a aldi berean plazeraren eta minaren arteko esperientzia zen, hurrenkera horretantxe, gainera. Izan ere, glukupikron (gozo-mingotsa) bezala definitzen du, euskarazko maite-minarekin kointzidituz. Maitatzeak, nahitaez, mina gordetzen du bere baitan; maitaleak, orduan, pairatu egingo duela onartu behar du benetan maiteko badu, horretarako inoiz prest egon ez arren.

Hurrenkeraren gaia azpimarratzea beharrezkoa da; izan ere, ez da zorizkoa maite duenak eta maitatua denak lehendabizi ongizatetik eta zoriontasunetik gertu dauden sentimenduak azal-azalean sentitzea, beranduago, maldan behera doan Sisiforen harria bezalatsu, mingosten diren atsekabeak nabaritzeko. Maitasuna, hortaz, erabat loraturik dagoen arrosa baten modukoa izan daiteke amodio zantzuaren hastapenetan, apurka zimeltzen joango dena, halabeharrez. Arrosaren gorritasun irekiak, mundua besarkatuko balu bezala harro zutitzen denak, petaloen belztasuna jasango du banaka erori eta guztiz soildu baino lehen.

Maiteminaren anbibalentzia horren zioa, agian, Homerok Odiseako VIII. kantuan Afroditari buruz esandakoarekin loturik egon daiteke. Bertan, Demodoko izeneko aedoak, feaziarren herrialdean, Afroditak, Hefestoren emazte izanik, Areserekin bizitako isilpeko amodioa kontatzen du, eta haiek harrapatzeko Hefestok jarritako tranpa deskribatzen. Afrodita, hortaz, desleiala da berez, paradigmatikoki ezegonkorra, eta bere bikotekidea hura bezain paradigmatikoa, gerlaren jainkoa. Horren arabera, maitasuna eta guda banandu ezinezko soka ikusezinez loturik daudela ondoriozta daiteke.

Eros maitasunaren jainkosa Afroditaren seme izateaz gain, Saforen poema askoren ardatza da, desiraren irudikapen gisa. Poeta arkaikoen arabera, desira hiru erpineko hiruki bat zen: maitalea, maitatua eta horien arteko tarteak osatzen zutena. Hutsune ikusezin horrek, hain zuzen, osatzen du triangeluaren itxiera perfektua. Maite duenak eta maitatua denak ikusten ez den hirugarren elementu hori behar dute desiraren pindarra piztu dadin, idazle eta irakurlearen artean liburua edo testua egoteak duen zentzu bertsuan. Antzinako grekoek, horretarako, eratasuna adierazten zuen aidos izendaturiko elementua zeukaten, kastitatearen zentzu hertsian, ahalkea adierazteko.

Eleberrian, esaterako, Afrodita zen aidos zelakoaren doilorkeriaren ardurapean zegoen dibinitatea, haren eginkizuna Eros-ek poesia arkaikoan zuen bezain anbibalente eta paradoxikoa izaki. Amoranteentzat laguntzaile eta etsaia da aldi berean, bilbearen triangelu aldakorrak nahastearen arduradun. Edonoloa ere den, Safok denboran zehar transmititu duen maitasun-irritsaren ideiaren baldintza paradigmatikoa ukaezina da. Halaber, Saforen poesian irudikatzen den Eros-a erabakigarria izango da potentzia jainkotiar hareriko mendebaldeko ondorego ikuskerari dagokionez.

Guregana iritsi diren bertso solte eta poema etenetan agertzen den Saforen irudiaren arabera, bera da parthénoi eta kórai izeneko taldearen erdigunea, hots, adiskide (hetaîrai) eta laguntzat (phílai) jotzen zituen «dontzeila» taldeko zentroa.

Bruno Gentili (1996, 441-53) Grezian aditua zen filologo klasiko italiarra da Safo emakumeak soilik ametitzen ziren Afrodita lagunarterik hertsienenan gurtzen zen taldeko emakume apaizburua zela baieztatzen duen hipotesiaren ordezkaririk ezagunena. Saforen lana erlijiositatez blai dagoela uka ezin badaiteke ere, kontuan hartzekoa da K. a. VII. mendeko Greziak ez zuela bereizten erlijiozko eremua profanotik. Horrez gain, Saforen poesian dibinitate ugari agertzen direnez gero, ez da zilegi poeta «Afroditaren ministrotzat» bakarrik hartzea.

Bestalde, Wilamowitz filologo klasiko germaniarra izan zen segurtasunez Safo elkarte safikoari buruz aritzeko izendatzen zen «nesken barnetegiko» «maistratzat» hartzen zuen hipotesiaren adierazle nagusia. Ikuspegi horren arabera, emakumezko poeta hura barnetegi bateko zuzendaritzat jotzen da.

Aitzitik, bada Safo «emakume apaiz» edo «zuzendari» gisa hartzeko inolako frogarik ez dagoela aldarrikatzen duenik ere: Denys Page filologo britaniarra, esaterako. Merkelbachek, adibidez, iruzkindu zuen thíaso hitza antzinatean sekula ez zela erabili emakumezko poetari buruz aritzeko, eta «elkarte» hitz neutroa egokiagoa zela iradoki zuen. Ikuspegi horren arabera, hetería izeneko elkarteen tankerako egitura zuten emakume-taldetzat jotzen du Saforen taldea. «Gizonezkoen klub» haietan bai borrokan eta bizitza politikoan, eta baita festa ospakizunetan ere, elkarren artean oso solidarioak ziren gerlari multzo murriztu bat elkarrenganatzen zen, eta horren adierazgarri nagusia Saforen garaikide zen Altzeo poetak ematen du.

Horrela bada, Altzeok bere «kideak» izendatzeko hoi hétairoi adierazpena erabiltzen du, hain justu, Safok bere elkarteko neskak izendatzeko erabiltzen duen esamolde berbera. Egiaztapen hori da, beraz, garai arkaikoan gizonezkoen lerrokatzeen ordainetan emakume-taldeak ere bazeudela defendatzen zuen teoriarik nagusiena. Saforen 71 pasartean, kasurako, Pentilidak femeninoan agertzen da, bere taldeko neska gazte batek beste emakume elkarte batera alde egin izana deitoratzerakoan.

Elkarte haietan egiten zena desberdina zela ziurtatzen dute adituek. West-ek (1970, 324), alde batetik, gizonezkoen hetería-n guda eta politika ezinbestekoak zirela baiztatzen du, elkarte safikoa oso-osorik Musen zerbitzura zegoela azpimarratzen duen hein berean. Murray-k (1980, 143), berriz, emakumeen lerrokatzeen «banda sakratua»-ren profila nabarmentzen du. Haren ustez, «emakumeak Afrodita gurtzeko antolaturik zeuden thíasos-ean, eta kantuan eta dantzan lehiatzeko, ez borrokan.»

Elkarte horietako maistrek eskuarki hezitzaile, konfiantzazko lagun, ama edo maitale harreman estua izan zuten euren neska ikasleekin. Ez zen, ordea, prestakuntza liberal bat, baizik eta erlijiozko festa edo erritualetara bideraturik zeuden. Hori guztia Afroditaren gurtza bereziari esker bateratu zen. Garrantzizkoa da azpimarratzea Saforengan ez dagoela zehazki apaiztasun zeremoniaren aztarrenik; bai, ostera, jainkosa harekiko mirespen irmoko uneak eta txalotzeak.

Holt Parker irakasleak, beste alde batetik, emakumezko poetaren eginkizunik nagusiena beste emakume helduekiko maitasun poemak sinposioetan abestea zela proposatzen du.

Nolanahi ere den, Aurora Luque itzultzaileak uste du Lesbosko poeta ez zela emakumeen erlijio-elkarte bateko partaide. Haren arabera, Safok ez zuen otoitz egiten, bere edozein poeta garaikidek bezala, jainkoei abestu baizik. Ildo beretik, Claude Calame idazleak irizten duenez, Saforen idazlanen gehiengoa kantu koral gisa konposatu ziren, oturuntzetan ere maiztasunez errezitatzen zuela erabat baztertu gabe.

Tradizioak, halabeharrak eta denboraren berezko iragateak hilezkortzea aukeratu duen Saforen pasarteen gehiengo nagusienean, poetak bere desira hain modu sotilean adierazten du, ezen benetan esan nahi duenaren ezkutatze garbi bat baitirudien. Aipaturiko gertaera horrek bere obraren irakurketa moralistari lagundu zion sentimendu nabarmen homoerotikoak adierazteko sarriki eredu heterosexualen hautuari bezainbeste.

Aurreko kasuaren adibiderik onenaren eraskule da Helenaren irritsa ageri den poema ezaguna. V 16 pasarte ezagunean Helenak senarrik onena uzten du, eta Troiarantz itsasontziratzen da beretarrak gogoan izan gabe. Safo irudi hartaz baliatzen da, hain zuzen, bere lagun Anaktoriaren mira adierazteko.

Izan ere, paradoxa erotikoa Eros beraren aurrekoa da. Lehendabizikoz Troiako murruetan irudikarturik agertzen da, Helena eta Afroditaren artean, hain justu ere. Homerok desiraren pertsonifikazioa den Helena erakusten du, zeina eros-aren ezarpenez nazkaturik baitagoen, eta zeinak ohean Paris zerbitzatzeko Afroditaren aginduari aurre egiten baition. Maitasunaren jainkosak, orduan, haserre erantzuten dio, eta paradoxa erotikoa arma baten gisara astintzen du: «Ez nazazu zirikatu, egoskor horrek, ez zaitzadaila haserreagatik alde batera utzi! Orain arte maite izan zaitudan bezain sutsuki gorrotatuko zaitut!». Afroditaren hitz horien ostean, Helenak berehala men egiten du; maitasuna eta gorrotoa konbinaturik eutsi ezinezko arerio direlako.

Afrodita, hain zuzen ere, gizon eta emakumeen artean desira pizten duen jainkosa da, eta horixe da maitasun heterosexualean ardazten den Saforen lan murritzean ageri den jainkosaren alderdietako bat. Hala gertatzen da, esaterako, V 112 pasartean, non lortutako neskatxagatik senargaia zoriontzen baituen eztei abestian «Afroditak modu paregabean ohoratu zaitu» ziurtatzen diolarik. Horren guztiaren gainetik dibinitate irriberak sinbolizatzen duena, ordea, haragizko maitasuna besterik ez da.

Desira heterosexualaren eta homosexualaren arteko aurkakotasun nabarmenik ez zegoen gizarte testuinguran, Afroditak eta heren seme Eros-ek ezkontzatik kanpoko harremanetako erotismoa irudikatzen dute, homosexualak izan ala ez, ezkontza-ohean nagusi izan beharko lukeen erotismoa bezainbat. Alegia, Afroditak eta Eros-ek Saforen poesian duten erdigunea ezin da soilik heterosexualitatearen adierazgarri gisa interpretatu, beranduago Afrodita batasun heterosexualetan berezitu arren eta Eros-ek pederastiaren eremua soilki bete arren.

Hautu modernoaren arabera, Apolo hartzen da homosexualitatearen jainko babesletzat, ederretan nagusia izan arren, Panteoiko gainerako jainkoekin alderaturik, harreman homosexualekiko joera heterosexualekikoa baino gehiago egozten ez bazaizkio ere. Egungo homosexualitate bereziki femeninoarentzat, aldiz, ez dago jainkosa nagusirik, nahiz eta egiaz mito greko gutxi batzuek jainkosa ehiztari eta eztei-uztarriaren arerio zen Artemisaren inguruan jardun.

Saforen lanean bertan, 44 pasartean, Artemisa birjina erabat asexual gisa ageri da, zeinarengana Eros bera ere hurbiltzea ausartzen ez baiten, hau da, zeinari, Afroditarekin batera, irrits safikoetan nagusitzen den piztitzar gozo-mingots erakargarriak erasaten ez baition.

Saforen garaikide eta aberrikide zen Altzeo poetaren eta Saforen beraren iritsi zaizkigun pasarteak alderatuz gero, lehenengoaren kasuan, tradizioak gizonezkoaren politika eta gerla kontuekin erlazionaturiko testuetarako jitea izan du, eta hark, «jainko guztietan ikaragarrienatzat» zuen Eros-ekin izandako harreman sutsua alde batera utzi du. Safori dagokionez, berriz, tradizioak maitasun testuak kontserbatu ditu gehienbat.

Altzeok Saforen irudi idiliko bat aurkeztu zuen: «Bioletaz koroatua, eztizko irribarrea, Safo jainkotiarra!». Platoni egotzitako epigrama batean, berriz, hamargarren Musatzat hartzen da. Sidongo Antipatro helenistikoarentzat, bestalde, «Musa hilkorra» zen. Eta, areago, Afrodita, Eros eta Pleitoren elkartean bertan integratzeraino heldu zen. Itxuraz, Saforen patua mitoaren eta errealitatearen artean bizirautea da.

Teokritori egindako eskolioetan irakur daitekeenez, Altzeok Zeus Iris eta Zefiroren semea zela esan zuen; Safok, ostera, Afrodita eta Uranorena. Rodasko Apoloniori egindako eskolioan, bestalde, Safok Eros Gea eta Uranoren seme bilakatzen duela irakur daiteke. Pausaniasen Heladeren deskribapena obran, Lesbosko Safok bere bertsoetan elkarren artean koherenteak ez ziren gauza asko abestu zituela baieztatzen da.

Hesiodoren Teogonia-n (188-206 bertso-lerroak) oinarrituz gero, Afrodita Uranori ebakitako genitalen inguruan itsasoan sortutako apar edo espermatik jaio zen. Unibertsoaren hastapenean, Urano (Zerua), Gearen (Lurra) semea, harekin elkartu eta hainbat seme-alaba izan zituzten. Tronutik kenduko ote zituzten beldur zirenez, Uranok amaren barruan gordeta eduki zituen, harik eta Krono izeneko Titanak aita zikiratu eta boterea eskuratu zuen arte. Horren arabera, Afrodita Krono beraren seme zen Zeusen belaunaldikoa baino lehenagokoa izango zen.

Aitzitik, Homeroren arabera, Afrodita Zeusen alaba zen, eta halaxe izendatzen da sarritan Iliada-n: Zeusen alaba (Diòs thygáter Aphrodíte) da haren formulazko deitzaileetariko bat, ustez K. a. VII. mendeko egile ezezaguneko Afroditaren V Ereserki Homerikoa poema epikoan ere errepikatzen dena. Zeus eta Dioneren alabatzat hartzen duen genealogia Iliada-ren V. kantuan (370-417) esplizituki ageri da, non berak, Diomedes heroiak zauriturik, amarengana jotzen baituen kontsolamendu bila.

Safori dagokionez, poetak Musak beneratzen ditu: 150 pasartean, esaterako, bere eskolari «Musen zerbitzarien etxea» deitzen dio, oikos edo etxearen esparrua, bere betebeharrak edo leku zehatzak aipatzeke. Kantuak ezteiak ospatzen ditu, ez amatasuna, ez bikote maitasunaren plazera, ezta ugaltzea ere. Ez dago pasarterik zeinetan umeak edukitzeko grina aipatzen baitenik; aitzitik, edertasunaren plazera, ahalkea eta birjintasuna goraipatzen dira. Sarritan, gainera, Afroditak berak ere ahaztu ezindako neskatxa gutiziagarriarekiko maitasuna goresten da.

Poetak Afrodita jainkosarengana jotzen du maizen. Aurretik aipatu bezala, Safok, Altzeoren tankerara, ezkontza, oturuntza, jaialdi eta lehiaketetan parte hartu eta abestu zuen. Ez dago, ondorioz, hari beste edozein poeta lirikori baino erlijiozko erritualtasun edo erakundetze pedagogiko gehiago egozteko argudiorik. Arkilokok, kasu, Musei eskatzen die babesa; Pindarok eta Teognisek Afroditari egindako sakrifizioei dei egiten die. Poeta ugarik jainko anitzei eskatu die laguntza, baina tradizioak Safo bakarrik bilakatu nahi izan du emakume apaiz. Safok Musei egiten die dei poeta delako, ez haien omenez meza ematen duelako. Eta otoitz egin beharrean, abestu egiten du.

Saforen poesiaren erdigunea sendotasusez Eros-ek hartzen du. Heriotzak eros-a estuki besarkatzen du Saforen pasarteetan. Memoriaren dohainei buruzko pasartean (94), esperientzia ederrak partekatu dituen neska-lagunaren beharturiko aldentzeagatik deuseztapenaren erabateko grina adierazten da hasieratik. 31an, berriz, irritsaren sintomen zenbatzea maitalea heriotzetik gertu egotearen egiaztapenarekin amaitzen da. 95ean, bizitzaz bestalde dagoen lekuaren deskribapena atsegintasunez islatzen da: «ihintzez estalitako Akeronteko ibaiertza lotoz beteta». Saforen poesiako gozamen erotikoaren ifrentzuan gozamen tanatikoa ageri da.

Safok bere poesian subjektu erotikoa izango zen ni-aren aurkezpenaren erronka izan zuen, emakumeak erotikoki senti eta eskain lezakeena adieraztean. Gizonezkoen lirikan desiraren objektua zentzu lehiakorrean ageri da. Eros-ek borrokatzera behartzen du, eta pairarazi egiten du. Saforentzat, ordea, etsipena maite duen pertsonarengandik dator, Afrodita aliatu bilakatzen delarik.

Safok guztira bederatzi bat liburu idatzi bazituen ere, zoriak guregana 200 pasarte eskas iristea ahalbidetu du, besterik ez. Isiltasun eta kako zuzenez lepo jaso dugun haren lan osoko lehendabiziko poemak maitasunaren jainkosarekin bat egiten du, izan ere, Afroditari Himnoa bezala ezagutzen den arao-poema bat da.

Montemayorrek baieztatzen duenez, poema horretan Saforen kezka asko ageri dira: maitasuna, tristezia, abandonua, jelosia, irritsa, samurtasuna, jainkosarekiko zirrara errukiora. Saforen lanak garrantzia handia ematen dio arteak, maitasuna eta haragikeria sartzen diren erlijio-munduari: Grazien erreinua, Musak eta Afrodita, non emakumeak alabarekiko, jainkosekiko, gizonarekiko edo bere buruarekiko duen amodioa ulertu behar baiten.

Afroditaren ereserkia deiturikoan, Safok Eros-en gudu-zelaian Afroditari bere aliatua izan dadin erregutzen dio. Tradiziozko eskari ereserkiaren edo himno kletiko gisa ezagutzen den egiturari jarraiki, hiru atal bereiz daitezke: laguntza-erregutzea, jainko edo jainkosak aurretik utzitako zerbitzuen harremana, batzuetan adibide mitikoekin nabarmendurikoak, eta, azkenik, eskaera bera. Saforen himnoak erdiguneko mitoa mito mailara igotzen duen esperientzia pertsonalarengatik ordezkatzen du.

V 1 pasartea ia osorik iritsi zaigun bakarra da, bosgarren ahapaldiko hirugarren bertso-lerroaren hasiera falta zaion arren. K. a. I. mendeko idazle Halicarnasoko Dionisori zor diogu poema horren iraunkortasuna. Bertan, poetak Afroditari laguntza erregutzen dio maitasun arnegari bat bereganatu ahal izateko. Seigarren ahapaldiko azken letrak maitatua emakumea zela erakusten du.

Lehenengo bi bertso-lerroetan Afroditaren deikiaren aurre eta atzetik, Zeusen alaba (pai Díos) epitetoa darabil poetak, lehenengoko hitzean tronu koloreaniztunekoa eta, ondoren, hilezkorra dela aipatzen den hein berean, baita iruzur-ehulea dela ere.

Afroditaren ereserkia poema horretan, gainera, maitasun harremana deskribatzeko erabiltzen diren hitzak Homerok bataila-eremuko egoerak aipatzeko erabilitakoak dira: jazarpena, ihesa, garaipena. Safo, erregutzailea, Iliada-ko V. kantuko Diomedes heroiarekin parekatzen da: gerlariak Ateneari laguntza eskatzen zion, eta hura gurdi batean jaitsi zen laguntzera; Safok liskar erotiko batean Afroditari eskatzen dio laguntza. Gudariaren interesak berarenekin ordezkatzean, poesia epikoko heroien areté edo bertute edo duintasun desberdin bat bazegoela erakusten du.

Maitasun harreman baterako jainkosari mesede eskatzen zaion erregute itxurako konposizio horren erdigunean, jainkosaren agerkundea nabarmentzen da, zeina eskatzailearekin elkarrizketan hasten baiten, eta estilo zuzenetik zehar-estilorako igarotzearekin jolasten duelarik.

Safok arrunki maitasun heterosexualaren babesletzat hartu izan den jainkosari maite duen neska iheskorra berreskuratzeko laguntza eskatzea, sarritan, kontraesan moduan hartu izan da, poeman sentsualitate arruntago baten adierazpena bilatu nahian, zenbait editorek maite duenaren sexua adierazten duen ethéloisa partizipio femeninoa (1 pasartea, 24) baztertzeraino (Page, 1955, 11).

Homeroren erregute egituraren oso tankerakoa da Saforen lehendabiziko pasartea; izan ere, Iliada-n Krisesek Apolori akeoen aurkako mendekua eskatzen dio, Agamenonek ez dituelako onartu haren alaben askatasunaren trukeko bahisariak. Schadewaldt-en arabera eskaera hori irekia, disimulatua, estalia izango litzateke, baina jainkosa laguntzera joan zitzaioneko iraganeko oroitzapenak Krisesen ohartarazpen haren antz handia du; oraingoan, ordea, mendekuak eraginda (klythi meu, «entzun iezadazu»). Jokabide erabat gizatiarra da: atzo mesede bat egin nizun, gaur ordain iezadazu. Badirudi jainkosa sarritan joan zaiola laguntzera, eta berriro gerta dadin espero duela.

Oxirrinko 1800, 1 pasartean kontserbatu den papiroko Saforen biografia zatiak, batzuentzat emakumeen maitale eta libertino izatea egozteko balio izan du; Didimok, berriz, pallaké edo prostituta homosexuala izan zela zioen; Tazianok, hetera zela. Fernández Galiano irakaslearen arabera, emakume poeta hura berau izan zen maitasuna. Era berean, maitasun desberdin bat dela dio: gozamenaz gain, sufrimendua ere biltzen duena: inork haren aurka borrokatu ezin duen maitasun gazi-gozoa. Gainera, Safo Mendebaldean guk sentitzen dugun maitasunaren egiazko adierazgarria dela baieztatzen du. Saforen biografia, bai Oxirrinko 2293 Papiroko Kamaleonte peripatetikoarena, bai Marmor Parium-eko datuena, bai atenastar komikoen aipamenak, bai Platonek egindakoak eta Suda-k egindako neska-ikaslez inguraturiko emakumearen irudia (Afroditaren babesean zegoen erlijio-jarraigo edo thíasos-a), eta baita itxuraz Afroditaren gortegatzeari zegokion eta ugalkortasunaren jainkoa zen Faonenganako maitasunaren legenda, zeinaren arabera Leukadeko labarretatik bere buruaz beste egin baitzuen, Safok Anakreonterekiko zuen maitasuna eta, horregatik, Altzeo poetarekin zuen lehia, eta emakume txiki eta beltzaran gisa irudikatu izana, haren ustezko homosexualitatea, eta beste hainbat kontu, mitogenia-ren barruan sartzen dira. Horietan geldiunea egitea merezi ez duen denbora-galtzea litzateke.

Esamesa, mito eta iritzi askoren gainetik, poema hori da salbuespen bakarra non maitale-maitatu eta jazarle-jazartu tradiziozko eskema agerikoa baiten, diskurtso epikoaren kontrako jarrerak eskatuta, gainerakoetan desiraren subjektu eta objektuaren arteko anbiguotasuna nagusitzen delarik.

Eskaera formuletan oparoa den poema horretan, Safok bere irritsa azaltzen du. Denys L. Pagen arabera (1955, 12-18), Afroditak iseka arinaren tonuaz, Safori oroitarazten dio bere irritsaren iragankortasuna; baina Safok guztia idatzi zuen: poetaren gogoaren alderdi batek bere estasi eta mina kritikoki epaitzen dituela dirudi. Saforen maitasun-berrizkatuarekiko trufa arinaren ideia hori, Anne Carsonek zalantzan jartzen du. Afroditaren konponketa ez datza maitale eta maitatuaren arteko paperen alderantzikatzean; zigorra maitatuak poemako Safo erregutzailearen uneari buruz inolaz ere ari ez den bere maitemintzeetan pairatuko dituen etorkizuneko sufrimendua izango da.

Afroditaren azken klausulak argi adierazten du etorkizuneko oineazea saihetsezina dela: «nahi ez badu ere.» Carsoni ez zaio umorerik falta maitalearen betiereko baldintza norbere gogoaren kontra jardutea dela baieztatzean. Hortaz, Carsonek poema horren beste interpretatzaileek ikusitako balizko ironia deuseztatzen du, ez baitio Afroditari haren maitearekin adiskidetzea erregutzen, justizia baizik: adikéei, kalte edo min egin . Ondorioz, poema hori justizia egiteko erregua izango litzateke.

Saforen jatorrizko lanak 12.000 bertso-lerro inguru bazituen ere, osorik iritsi zaigun poema bakarra da Afroditari himnoa. Gureganaino bere horretan iritsi izana K. a. I. mendeko Halikarnasoko Dionisio erretorikoari zor diogu. Hark aipatu baitzuen, hain zuzen, estilo «dotore eta apaingarri askoko» adibide goren gisa Literatura-konposizioari buruz deituriko bere lanean.

AFRODITARI HIMNOA (V 1)
Koloreaniztun tronuko Afrodita hilezkorra,
Zeusen alaba, iruzur-txirikordatzailea, arren: 
ez ezazu nahigabe eta estualdien eraginpean jar
ene adorea, andra;
						
aitzitik, zatoz hona, baldin eta aurreko batean
nire hitzak urrutitik entzun bazenituen, eta 
ulertu bazenituen, eta aitaren etxe urrekara utzita,
etorri zinen,
						
gurdia uztartu ostean; txolarre ederrek
bizkor zinderamaten lur ilunaren inguruan,
hegoak bortizki astinduz zerutik zehar
eterra zeharkatuz.
						
Eta berehala iritsi ziren; eta zuk, zorioneko horrek, 
zure aurpegi hilezkor irribarretsuarekin,
galdetzen zenidan zer gertatzen zitzaidan berriro, zergatik
 deitzen zintudan berriro,
						
eta zer zen gerta zedin hain biziki irrikatzen nuena
ene adore eroan: ‘Nori uztartu behar diot berriro
 zure maitasuna? Nork, oi Safo, 
egiten dizu min?
						
Zugandik ihes egin badu, laster jarraituko zaitu;
zure oparirik onartzen ez badu, berak emango dizkizu; 
maite ez bazaitu, laster maiteko zaitu,
nahi ez badu ere.’
						
Zatoz niregana oraingoan ere, aska nazazu nahigabe
latz hauetatik, eta nire adoreak betetzea irrikatzen duen oro
bete iezadazu, eta izan zaitez zu zeu
ene aliatua.

Estrofa safikoaren eta lesbiar dialektoaren akorde eztiak entzun ezin badaitezke ere, poemaren luzera eta ia-osotasuna urteen berezko tratuaren gainetik egindako opari bat da. Maitasuna borroka bat da. Poema osoa ixten duen azken adonio-ko lehen hitza, symmachos, ikaragarria da: maitasunaren jainkosa Afroditari bere alboan su eta gar borroka dezan egindako hotsandiko eskaera adierazten du. Hori, hain zuzen, aurka ez edukitzea baino hobea da.

Ez da harritzekoa, noski, Katulok eta Baudelairek, besteak beste, Saforekiko adeitasuna izatea.

Saforen poesian etengabe errepikatzen den ideia da maitemintzea behin eta berriz gertatzen dela. Joatea Saforen taldeko neskatilen patua zen, eta poema asko daude alde egite horren inguruan konposaturik. Horietan banantzearen ondoriozko mina nabarmentzen da, neska-lagunaren abandonatzea, gabeziaren oroimina eta oroitzapenean birsortzea arnasten dira.

Ondorioz, gomutaren gaiak ere zama handia du Saforen poesian. Anaktoriaren oroiminetik hasita, poeta oroitzen duen norbait eta, aldi berean, poesian parte hartzeagatik oroitua izango dena bezala islatzen da (V 55), memoria kolektiboaren eramaile gisa. Oroimenaren ariketaren maistra da Safo, hura bultzatzen du (V 94) eta hari lotzen dira, halaber, bere ikasleak (V 96), maitasunaren materia ekintza poetikoaren uztartuz (V 150).

Voigt-en 2 pasartean, López Las Herasen euskarazko itzulpenean Kretatik izenburupean ageri den poema zatituan, Safok berriro Afroditari dei egiten dio; horretan, ordea, jainkosaren omenez sagarrondoz beteriko baso eder bateko santutegi batean ospatzen den festa batera ager dadin eskatzen dio.

Poema horren jaso dugun azken ahapaldian, Zipris (Kúpri) izengoitiak ordezkatzen du jainkosaren izen berezia. Horren zergatia azaltzeko, Hesiodoren Teogonia-ra jo behar dugu. 194. lerrotik aurrera, Uranoren aparretik jaiotako dontzeilak, lehenbizi Zitera jainkotiarrera nabigatu zuela irakur daiteke, eta handik, gero, ur-lasterrez inguraturiko Ziprera. Zipreko gizonek ezkontzaren aurretiko egun jakin batzuetan emakume gazteei hondartzara joanarazteko usadioa omen zuten, beraien kabuz ezkonsariko dirua irabaz zezaten, eta, era horretan, Venus edo Afroditari euren birjintasunaren hasikina ordain ziezaioten, etorkizuneko euren ezkontza-birjjintasuna.

Afrodita izenak, grekozko áphros-etik datorrenez, aparra esan nahi du. Jainkosari egotzitako beste ezizenen artean Ziterea dago, Ziterarantz zuzendu zelako. Ziprogenea edo zipretarra ere deitzen zaio, olatu askoko Zipren jaio zelako, eta baita Filomedea ere, genitaletatik sortu zelako, izan ere, grekoz phílos-ek seme eta médea-k genitalak esan nahi dutelako.

Saforen Kretatik poemara itzuliz, poesia arkaikoan oso ohikoa zen jainkoen agerpena. Ikuspen horiek poetaren beraren eskarmentuarekin loturik zeuden. 8. bertso-lerroan ageri den kôma hitz grekoak, esaterako, ez du loaldi arrunta adierazten, sorginkeria edo naturaz gaindiko antzeko beste bide batetik sortutakoa baizik. Hortik, medikuntzan erabili ohi den koma egoera. Pasarte horretan, ur freskoaren eta hostoen marmarrak eragindako trantzea aipatzen da.

Atal hori oso oparoa da konnotazio erotikoetan: sagarrak, arrosak, atsedenaldiaren ondorengo astinaldia, bazkatzeko larrea, udaberriko loreak, eztia, nektar jarioa, besteak beste, Afrodita Ziprisen zerbitzuan estasi sentsuala iradokitzen duten hitzak dira. Poema horretan darabilen hizkuntza erlijiozkoa bezain erotikoa denez, ezin daiteke ulertu pasarte hori erlijio-zeremonia gisa soilik.

Poema hori K. a. III. mendeko florentziar ontzi edo ostrakon bezala ezaguna den zeramika zati batean iritsi zaigu. Poema hartatik jaso duguna hitzen, bertsoen edo ahapaldien arteko banaketarik gabe izan da, guztia jarraian idatzia, alegia. Litekeena da eskolako diktaketa bat izatea. Aurkikuntza haren aurretik, ordea, poema horren bi pasarte ezagutzen ziren Tarsoko Hermogenes kritikariaren Estiloaren ideiei buruz obran adibide gisa ipinitakoa, bata, eta Ateneorena, bestea.

KRETATIK (V 2)
Kretatik hona, niregana, zatoz tenplu
sakratu honetara, sagarrondo-baso atsegin bat
eta intsentsua darien aldare lurrintsuak
dauden honetara.
						
Hemen ur freskoak xuxurlatzen du sagarrondoen
adarren artetik, arrosa-landareek gerizpez estaltzen dute
esparru osoa, eta hostoen zurrumurruak
logalea eragiten du.

Hemen, zaldien bazka den belazea 
udaberriko lorez loratzen da.
Ezti usaineko haize gozoa dabil.
						
Hona, zu, Zipris jainkosa, eta kopa urrekaretan
zerbitza ezazu leunki gozamenez 
nahastutako nektarra.

Afrodita izendatzeko erabili ohi den zipretar izengoitiaren ildo beretik, eta haren sorburuari aipamena eginez, aurreko poemaren kontu bera aipa daiteke. Balea Zuria argitaletxeko euskarazko itzulpenean Propemptiko izenburupean dagoen Voigt-en 5 poeman, eta baita Madarikazioa izenburua duen V 15ean ere, Zipreko jainkosari dei egiten zaio, grekozko Kúpri hitzak ematen baitio hasiera, esaterako, propemptiko edo literalki aurrera bidali esan nahi duen poemari. Saforen biografiatzat hartu izan den olerki horretan, kasu, haren neba onik itzul zedin erregu egiten dio, ez ordea Afroditari zehazki, zipretarrari baizik, jainkosa berbera izan arren, izendatzeko modua, metrika dela, estiloa edo beste edozein ñabardura delarik ere, izen berezia izengoitiaz ordezkatzea erabaki du.

Gauza bera gertatzen da Madarikazioa poeman ere. Kúpri edo zipretar ezizenak irekitzen du iritsi zaigun pasarte puska. Aurrekoa bezala, hori ere Oxirrinkoko papiro batetik berreskuratu da, sarritan biak poema bat direla uste izan delarik. V 15ean ere, Safok bere neba Karaxo Dorika izeneko mirabe baten maiteminetik askatu nahi izan zuen, ondasun guztiak galduarazi baitzizkion. Horretarako, Zipris-i dei egiten dio.

Ondoren, itzultzaile eta filologo askorentzat Saforen poemarik ederrenetakotzat hartu izan den V 16 pasartea, hori ere Oxirrinkoko hondarretik hozitua, tradiziozko balioak hankaz gora jartzen dituen Norberak maite duena poema, A. Luque itzultzailearen arabera, ez dihardu kutunen duen pertsona bati buruz, Afroditak emandako maitasunari buruz baizik. Haren ustez, ederrena zentzu erotiko hertsian maita daitekeen hura da. Afrodita da, Luqueren hitzetan, poemaren gakoa: Helena Troiarantz arrastaka eramaten duen modu berean darama Safo Anaktoriaren oroitzapenerantz.

K. a. III. mendeko Megalopoliseko Zerzidas filosofo zinikoak maitasun irritsaren ordez gomendatzen zuen «agorako Afrodita, arazorik gabe, nahi duzunean, hura behar duzunean, beldurrik gabe, aztoramenik gabe. Harekin oheratzean, obolo baten truk Tindaroren suhia zarela usteko duzu.» (2, 26-9 Livrea pasartea). Zerzidasek hitz horiekin defendatzen zuenentz, edozein prostitutak Helena mitikoa iduri dezake irritsak estutzen badu. Bitxiki, Safok antzerako zerbait irudiztatu zuen mende asko lehenago, Helenaren mitoaren adibidearen argumentuaz baliatuz.

Bien artean kultura, sexu eta garai desberdinetako aldea egon arren, biak bat datoz maitasunaren eragilea subjektua edertasun gorenez apaindutako itxurako zehaztugabeko objekturantz daraman sexu-bulkada dela baieztatzean; eta Helena da paradigma mitikoa.

Edertasunak sortutako maitasuna gizonezkoen berezko heroi-balioen gainetik dago Saforen arabera. Edertasunaren boterea, berak dioenez, gerlariaren eta gudarostearen indarra baino handiagoa da, izan ere, azken horrengatik hiltzen dira. Azken batean, Troian Afroditak irabazten du, ez Aresek, eta Afroditaren jainkozale aldarrikatzen du bere burua Safok, eros-aren eta Anaktoriaren ezaugarri erotikoen bitartez.

Dena dela, Saforen poema hori ia osorik iritsi bazaigu ere, esan beharra dago papiroa erabat txikituta jaso dugula. Hori horrela izanik, Afroditari egiten zaion aipamena itzulpen batzuetan besterik agertzen ez dela azpimarratu beharra dago, eta jasotako papiroan haren izena ordezkatzen duen hutsunea itzultzaile batzuek Afrodita izenarekin edo Zipris zein zipretar ezizenarekin bete dute. Talde horretan leudeke, besteak beste, Macías, Luque eta Sabatéren gaztelaniazko itzulpenak, eta baita euskarako López Las Herasena ere.

Beste itzultzaile batzuek, aldiz, hutsunea bere horretan mantentzea eta jainkosaren aipamenik ez egitea erabaki dute. Sorta horretakoak lirateke, askoren artean, Boada Benito, Carson, Gómez Pato edo Rodríguez Tobal.

Erdibideko irtenbidea aukeratu duenik ere bada. Iriarteren gaztelaniazko itzulpenak, esaterako, Cipris parentesi artean jartzen du subjektu eliptikoa beharko lukeena nor den iradokiz.

Voigt 16 pasarte horretan, hirugarren ahapaldiko azken bertso-lerroan grekozko ]san hondarkia besterik ez zaigu heldu. Filologo asko izan dira parentesi karratu barruko hutsunea Kúpris érai hitzekin bete dutenak. Era horretan, aipaturiko azken bertso-lerro hori Kúpris éraisan gisa interpretatuko litzateke, Ziprisek limurtua, alegia.

Oso onargargarria bezain egokia da falta den zatian Afroditaren izena edo haren goitizena zegoela pentsatu eta hala itzultzea; izan ere, érao aditzak, nahitaez, limurtu edo maitemindu adierazterakoan, maitemin horren eragile zuzena maitasunaren jainkosa dela pentsaraztea erabat zuzena da, baita Safok hura aipatzeko duen joera maizagatik ere.

Zeharo iraultzailea den poema hori, indar poetiko eta ausardia izugarria gordetzen dituen poema zoragarri hori, hain justu, Saforen garaiko tradiziozko balioak (gizonezkoenak, epikarenak eta borrokaren esparrukoak zirenak) zalantzan jartzen ditu. Ordura arteko poesiari egindako desafio ausarta da Safok pasarte horretan aldarrikatzen duena: ederrena ez da (gizon) batzuek eta besteek diotena, ez da gerra edo armada, ez, poetaren ustez, norberak maite duen hura da, edozer eta edozein delarik ere.

Ideia hori defendatzeko epikako emakumerik ezagunenaren banakako irritsa aipatzen du. Homerok dioenaren kontra, Saforenean Helena ez da bahitua, bere hautuaren subjektua baizik; bere familia atzean uztea erabaki duen emakume desiratu eta desiratzailea. Beraz, Helenaren adibideaz baliatuz, Safok berak, desiratzaile delarik, desiratua den Anaktoriarenganako oroitzapenera jotzen du.

Itxura eta agerpenari dagokionez, bestalde, Afrodita mozorroturik agertzen da bai Helenaren bai Saforen aurrean, eta Helena adituak badaki itzultzen adimenak naturaz gaindiko agermen gisa igartzen dituen zantzuak gorputzaren formetara. Sentikortasun erotikoa, alegia, adimenean kokatzen da, zentzumenetatik haratago. Safo bat dator ideia horrekin sexu-bulkada edertasuna sortzen duen eragile bihurtzerakoan. Hori dela eta, norberarengan hasten den mekanismoa da, ez bestearen hautematean. Helenak mozorro atzeko gorputza ikusten du desirak jota dagoenak Afroditaren gorputza maite duen pertsonarengan ikusten duen modu berean; Safok Anaktoriarena ikusi nahiko lukeen era berean.

Maite den pertsonaren irudia, bestalde, Afroditaren dohainez estalia (edo, hobeto esanda, estalgabetuz) ageri da. Mekaniso hori dela eta, Safok, Anaktoriaren faltan, ez ditu gogora ekartzen haren fisikoaren berezitasunak, Helenarengandik Afroditarengana helarazten duten mugimendu eta distira abstraktuak baizik.

Era horretan, Safok dio nahiago duela bere neska-lagunaren «ibilera maitagarria», eta eros-i omenka kalifikaturiko joatea adierazten du, Helena Troiarantz doa, maitasunagatik (ératai) adierazpidearen paradigma bertsuan. Joatea, etortzea, gidatzea, gidatua izatea, jarraitzea, jarraitua izatea, biratzea, nabigatzea, alaba, gurasoak, aberria, lagunak eta gizonak atzean utzita gizon berriak edukitzeko asmoz. Hori da etengabe berriztatzeko beharra duen Helenaren agerpena; ohiko egoeratzat ezartzen den gabezia, ostera, Afroditaren iritsiera oso azkarra eta laburra baita, eta horregatik Safok haren babesa erregutu behar du behin eta berriro (1, 2, 31 pasarteak, besteak beste). Jainkosa bere behar duen harengana iristen da, baina gero alde egiten du, ondotxo dakitenez Ankises edo Aresek, adibidez.

Batasuna, banantzea, plazera, maitemintzea, gabezia, irritsa dira, besteak bese, Saforen poemetako gaiak, zeintzuek maitasun unearen iheskortasuna nabaria den egoera ugariak aztertzen baitituzten; behin eta berriz pizten den desioa: Afrodita bezala, Helena bera da eta berria da, besteren desioa proiektatzen duen Helena, gizonezkoekiko bere desioaren bulkadaren eraginez alde egiten duena. Horregatik dakar gogora orain Safok berarekin ez dagoen Anaktoriaren ibilera maitagarria.

Ondorioz, egiletza gizonezko bati egozten zaion lanean (Homero, Iliada) emakumea gizonezko batek bahitzen du, emakumearen borondatea bortxatuz; aldiz, emakumezko batek konposatutako olerkian (Safo) emakumearen beraren gaitasuna azpimarratzen da erabakiak hartzeko garaian. Mito berberaren ikuspuntu erabat desberdinak; emakumearen ahalduntzearen hastapenak.

Afroditari egindako deia agertzen den poemekin jarraituz, Gongila izenburuko osatu gabeko 22 pasartean K]uprogen[ea edo zipretarra irakur daiteke. Poema horretan, Safok berak (edo, zehatzago esanda, lehen pertsonan ari den norbaitek) Gongila izeneko neska eder bati etortzeko deia egiten dio, hura desio duelako, poetikoki eta erotikoki, haren inguruan baitabil irritsa hegan.

V 16 eta V 31 pasarteetako izenordainei erreparatuz gero, harrigarria da 16aren hasierako ni-aren ondoren zehaztugabeko «norberak maite duen hura» joatea, hots, norbaitek, edozeinek subjektu zehaztugabeak zehazgabetasuna izenordain neutro batekin errepikatzea. Antzekoa gertatzen da 31 pasartean ere: «jainkoen parekoa iruditzen zait gizon hura, edozein delarik ere, zure aurrean eserita dagoena». Adibide horien arabera, nori buruz ari garen axola ez duela frogatzen da: axola duena da maitatze-ariketa guztiok, edonor, zorioneko Afroditaren eremura transferitzen gaituela.

Interesgarria da, era berean, Campbell 33 pasarte laburrean xrusostéfan’ Afródita aipamena. Bertan, urrezko diademadun Afroditari zori hori lortzeko duen desioa adierazten dio lehen pertsona singularreko izenordeak. Ni-a, beraz, Afroditaren izen bereziarekin batera.

Bertso-lerro bakarreko Campbell 35 pasartea bigarren pertsona singularreko izenordainaren alboan Zipre toki izena Pafos eta Panormos-ekin batera egoteak Afroditari zuzenean egindako erreferentziatzat hartu izan da; informazio gehiagorik ezean, Afroditaren ibilbideak gisa ulertu delarik, nahiz eta jainkosaren izen edo ezizenik ez egon heldu zaigun papiro pusketan.

Ondoren, epitalamio edo eztei-eresitzat hartzearen egokitasunaz horrenbeste eztabaidatu den Hektor eta Andromakaren ezkontza bezala ezaguna den 44 pasartean agertuko litzateke maitasunaren jainkosari egindako erreferentzia. Hala ere, poemaren zati handi bat iritsi zaigun arren, hutsune asko daude, eta, horien artean, jaso dugun zatiaren lehenengo bertso-lerroko isiltasun luzea aurkitzen da. Izan ere, Kupro edo Zipre hitza da lehendabizikoa, ondoren datorrena galdu egin da, eta bertso-lerro horren amaieran -as hondarkia soilik ageri da. Horiek horrela, Zipreri egindako aipua itzultzerakoan, aukera anitz irakur ditzakegu. Iriarteren gaztelaniazkoan edo Gómez Patoren galegokoan, adibidez, Zipre itzultzen dute etenpuntuen aurretik. Carsonek ere antzerakoa egiten du, baina etenpunturik gabe. Luquek, Macíasek, Rodríguez Tobalek eta Sabaték, bestalde, alde batera uzten dute. López Las Herasen euskarazko testuan Zipretik irakur daiteke, aditz nagusiak hala eskatuta, ad sensum eginiko komunztaduragatik.

Poemaren zentzuari erreparatuz gero, epitalamiotzat hartzea oso eztabaidagarria dela esan daiteke, izan ere, Hektor eta Andromakaren mitoak amaiera oso tragikoa du. Iliada-n ageri denez, Akilesek Hektor akabatuko du, Andromaka mirabe bilakatuko da eta euren semea Troian amilduta hilko da.

Saforen pasarte horretan, ordea, Andromaka itsasontziz Troiara iristen den une zoriontsua eta Hektorrekin batera ezkonduko den festa giro alaia kontatzen da.

Voigt 96 pasartean Afrodita izena osorik iritsi zaigu dezente galdutako ahapaldi baten amaieran. Poemaren zati handi bat jaso dugun arren, amaiera aldean hutsune pila bat dago. Halarik ere, 26. bertso-lerro bukaeran Afrodita irakur daiteke argi eta garbi.

Itsasoa tartean izenburua jarri izan zaion poema horretan desioa hainbat tokitan ardazten da. Azpimarratzekoa da pasarte horretan desio den objektuaren jabetza pribatuaren irritsik agertzen ez dela. Safok bere lagun Atis kontsolatzen du, Lidiara joan den neska bat etsipenez oroitzen duelako.

Afroditaren aipua ageri den ahapaldia horrela itzuli izan da:

Afroditak
urrezko ontzi batetik
nektarra zerbitzatzen zuen.

Safo kontsolatzaileak bere kidearen eta Afroditaren bitartekari izan zitekeela erakusten du.

Voigt 101 pasarteko lehendabiziko bertso-lerroa parentesi artean ageri da, eta itzultzea erabaki duten itzultzaileek Afroditari itzuli dute parentesi artean, ez baita erabat ziurra. Campbell 101 pasarteak, kasu, ez du pròs tèn Afrodíten hori jasotzen. Nolanahi ere, Afroditari egindako eskaintza gisa interpretatu izan da pasarte labur eta zatikatu hori.

Bi bertso-lerroko Voigt 102an, aldiz, Afrodita ageri da maiteminaren errudun gisa. Jainkosaren eginkizun kulpaduna bradínan epitetoarekin baretzen da gozoa edo delikatua esanahiarekin. Poema horretan emakume edo neska batek bere betebeharra (ehuntzea) egitearen ezintasuna adierazten dio amari, Afrodita gozoaren erruz, mutil gazte batez zeharo maitemindu delako.

Maitasun safikoa maitasun homosexualtzat hertsiki hartzea ez da egokia. Safok ez du pribilegiatzen amodio femeninoa gizon edo emakumearekiko; poetak biak ulertzen ditu. Friedrichen arabera, koherentea da Afrodita jainkosaren mitoari dagokion heinean, hura ere anbiguoa delako. Ez da jarrera antimaskulinotzat edo mendebaldeko beranduagoko mailan ulertzen den feministatzat hartu behar, beste edozeren gainetik, maitasunarekiko fedearen profesiotzat baizik. Hala ageri da, izan ere, aipatu berri den V 102 pasartean, non emakume-poeta mutil batekiko maitasunagatik asaldaturik baitagoen.

Saforen poesiaren hizkuntza-eremuan, Rodríguez Adradosek argitzen duenez, éros hitzak ez ditu bere baitan bereizten homosexual femeninoa eta heterosexuala; kasu bietan maitale bat dago, bilatzen duen norbait eta, nork bere oldez baino, gaitasun edo substantzia batzuen agerpenak (prozesua abiarazten duen Afrodita, kasu) eragindako bilaketa horren objektua den beste norbait.

Gizonezkoa Ares beldurgarriaren pareko arrisku gisa hartu eta harengandik babestea beharrezkoa dela erakusten duen nolabaiteko iritzia ere aurki daiteke haren poesian. Hori ikus daiteke bai epitalamioetako senargaiaren irudian eta baita eztei-gauean neska maitatuaren atea zaintzen zuten haren gizonezko lagunenean ere, horiengandik defendatu beharra zegoela uste zuen poetak. Hala uler daiteke, adibidez, Logela zaindaria izenburupeko V 110 pasartea, non atezainak zazpi besaldiko oinak dituen gizonaren deskribapena irakur baitaitekeen; edo baita Senargaia izenburupeko V 111 pasarteko Aresen pareko senargaia aipatzerakoan ere.

Aurreko iritziak Rodríguez Adradosenak izan arren, Vegak eta beste hainbat ikertzailek anbiguotasuna dela printzipio gidaria dioen hipotesia defendatzen dute, eta benetan axola duena, maitasuna berez dela, ez objektuaren hautaketa. Erosek gizonen arteko amodio harremanak gidatzen ditu eta Afroditak bideraturik dagoen objektutik haratagoko amodio femeninoa.

112 pasartean, azken bertso-lerroko azken hitza ere Afrodita da, nahiz eta bertso-lerro horren erdia soilik iritsi zaigun. Afroditaren ordainsaria izenburua jarri izan zaio Luqueren edo López Las Herasen itzulpenetan. Poema zati horretan Afroditak subjektu aktibo funtzioa betetzen du. Bertan, senargai ezkonberri bati zuzentzen zaio, zeinak, eskatu bezala, emaztegaia erregutzen baitzuen. Mutilaren itxura ederraren gainetik jartzen ditu neskaren ezti itxurako begiak eta haren aurpegi zoragarrian isuritako maitasuna. Beraz, Afroditak gaindika saritu duela esaten dio.

Afrodita da, hain zuzen ere, gizon eta emakumeen arteko desioaren eragile, eta jainkosaren alderdi hori ageri da maitasun homosexualean ardazten den Saforen obrako zati murritzean. Horrrela gertatzen da, esaterako, aipatu berri den 112 pasartean: senargaia lortutako neskarengatik zoriontzerakoan «Afroditak modu paregabean ohoratu zaitu» esatean. Eginkizun horrez gain, ordea, dibinitate irriberak haragizko maitasuna besterik ez du sinbolizatzen.

Edertasuna, hortaz, irudi jakin batzuen jabetza edo ezaugarria, edo arimaren izatea bainoago, ahalmen jainkotiarren baten berehalako agerpena da. Horrexegatik, hain zuzen, jantzi baten gisara jarri eta kendu egiten da, eta horrela uler daiteke Parisek Helena «edertasunez eta tunikaz distiratsu» espero izatea (Il. 3, 392). Arrazoi horregatik, gainera, tradizio poetikoan kállos morfé hitzari loturik dago barreiatzen den edertasun hautemangarria, objektu batera isurtzen dela adierazteko, eta horrela uztartzen du Safok V 132 pasartean:

neskatxa eder bat daukat, urrezko loreen
parekoa itxuran, ene Kleis maitea…

C 133 pasartea pare bat bertso-lerroko elkarrizketa da. Interesgarriena, kasu honetan, bigarrena litzateke, bertan galdera zuzen moduan Safo eta Afrodita ageri baitira. Deikiak Safori galdezka ari zaiola adierazten du. Afroditak, berriz, akusatiboan egonik, falta den aditzaren osagarri zuzen funtzioa beteko luke. Gainera, itzultzeko hain zaila den polyolbon epitetoa darama izen bereziaren aurretik: zorion-emalea, dohainetan oparoa edo, termino zabalagoa onartzen bada, zoriontsua bezala itzul daitekeena, alegia.

Hurrengo pasartean ere, 134an, Afroditaren aipua agertzen da, baina, kasu honetan, Kuprogénea edo zipretar ezizenarekin. Poema horren iritsi zaigun bertso-lerro bakarrean ametsetan Zipreko jainkosarekin hitz egin duela esaten da.

Adonisen heriotzagatiko negarraren C 140 pasartean, Kuthére deikia ageri da aposizio moduan, ziterearraren aipuak hil denaren izenaren eta hil dela adierazten duen aditzaren artean arnasa hartzen lagunduko balio bezala edo, etenaldi poetikoaz baliatuz, izenaren eta aditzaren garrantzia azpimarratzeko asmoz. Zuzenean galdetzen dio, bestalde, aholku eske, zer egin dezaketen eurek orduan. Eta jainkosak beraien bularrak jotzeko eta soinekoak urratzeko erantzuten die. Pasarte honetan, hortaz, Afrodita aholkularia agertuko litzateke, heriotza baten aurrean neska talde bati jarraibideak ematen dizkien jainkosa kontseilaria.

Erabat berria den Ziprisen abestia poeman, Sapph. Obbink Papiroa izenez aurkitutakoan, sei bertso-lerro besterik ez dira kontserbatzen, estrofa safiko bat eta hurrengoaren hasiera, baita Oxirrinkoko papiroan transmititutako 26 pasartearekin bat datozela diruditen hitz solte batzuk ere. Olerki hori da, aurkitutako poema berrien artean, maitasunaren gaia jorratzen duen bakarra. Bertan, Saforengan eragin handia duten amodioaren ondorio ezkor edo gozo-mingotsak ageri dira.

Isilune askoko pasartea izanagatik, zentzua erabat safikoa da, izan ere, poemako ahotsak Afroditari dei egiten dio ahalmen bikainez. 1 pasarteko Afroditari himnoa izenekoaren oihartzuna oso bistakoa da. Safok ez dio pairatzeari utzi nahi eta, era berean, jainkosari galdetzen dio zer asmo duen halako dardara eta zorabioak jasanaraztearekin. Kanta berri horretan, erkidetasunik gabeko maitasunaren muina ageri da. Jainkosaren desio kontzientea ni poetikoarekin nahasten da. Lehen ahapaldiko bigarren bertso-lerroko lehen hitza Kúpri da, Zipris, alegia, eta, ondoren, déspoin’ epitetoak jarraiatzen dio, erregina edo burujabe adierarekin. Afroditari galdera zuzenen bitarteaz zuzendutako itaun-abesti bat da. Abesten duen pertsonaren beraren eta oraindik ezezaguna den objektuaren desioaren adiera ageri da. Ziprisen abestia-k Safo erabakitasunez emakumeen arteko eros-aren eta eros orokorraren poeta bilakatzen du.

Euskaraz Nereidei ereserkia izenburupean itzuli den beste poema berrian ere Afroditaren aipua egiten da, gai nagusia familiartekoa izan arren. Azter dezagun. GC Inv. 105 Papiroa + Oxirrinko 7 Papiroa + 2289ko azken ahapaldian sù [d]è Kúp[r]i s[ém]na irakur daiteke: «Eta zuk, Zipris agurgarria». Eta hurrengo bertso-lerro zatikatuan, them[én]a kákan: «kaltea eragin zenuen horrek».

Hondatutako pasarte horretan, hortaz, ikus daiteke Zipreko jainkosak maitasunarekin batera zoritxarra ere ezartzeko gaitasuna duela. Hasieran esan bezala, maiteminak, nahitaez, kaltea ere badakarrelako berarekin.

ONDORIOA

«Ez dakit zer egin: biren artean nago.»

Hala dio Safok V 51 pasartean. Poema horren bertso-lerro bakarra iritsi zaigu. Momentuz, ezin dezakegu jakin ze bi objektu edo pertsonen artean zeukan banaturik pentsamendua. Dena den, zintzotasunez erakusten du aukeren aurrean duen zalantza.

Platonek hamargarren Musa maila sinbolikoraino igo bazuen ere (Antologia Palatinoa, IX, 506), Safok argi erakusten du bere poesian zehar jainkotasunetik bezain gertu dagoela eremu gizatiarretik. Barne sentimenduak aske eta estalkirik gabe adierazten ditu inoizko modurik bikainenean; ausardiaz, gainera, gizonezkoen mundua nagusi zen garai eta lekuan, haien hain maiteak ziren guda eta borroka alde batera utzi, eta ederrena norberak maite duen hura dela esan zuen emakume aurrendaria izategatik.

Sidongo Antipatro helenistak (Antologia Palatinoa, VII, 14), berriz, Musa hilezkor gisa identifikatzen du, Afrodita, Eros eta Peitoren elkartean barneratzen duelarik. Jainkotiartasuna, ostera, bi ahoko arma izan zitekeen, eta hala erakusten du maisu liriko bikainen zerrendatik kanpo uzten duen Antologia Palatinoko epigrama batek (IX, 571).

Zalantza egitea gizakion ezaugarri arrunta ez ezik, jainko eta jainkosena ere bada. Safok bezala, Afroditak ere biren artean hautatu behar izan zuen, desleialtasuna onartu, eta senar herrenaren ordez, borrokaren ikur zen jainko indartsuarekin oheratzerakoan. Maitasunaren jainkosak edertasunaren aurrean borrokatu behar izan zuen, gezurretan eta ezkutuka izan arren, dibinitate guztien aurrean bere desleikalkeria estalgabetuko bazen ere.

Amodioak, hortaz, eskuak bezala, bi alderdi ditu: kanpokoa, erakusten dena, eguzkiak orbantzen duena edo eskugaina, batetik; eta barnekoa, berotzeko bata bestearen aurka igurzten duguna, laztantzeko edo bestea eusteko zein txalotzeko erabiltzen duguna bestetik, ahurra, alegia.

Mitileneko Saforen aurpegidun txanponak ere aurrealde eta ifrentzua zituen, noski, maiteminak bezalaxe.

Maitemintzea, aipatu den moduan, lehenik gozoa da, bihotzaren aztoramenak, ilusioak, demaseko pozak eta aldarte onak barrenetik hartzen dute maite duen subjektua. Lehenago edo beranduago, ordea, mina jasango du, maiteminaren aska-ezinezko ezaugarria horixe delako, besterik gabe, eta berak jasaten ez badu ere, hala eragingo dio maite duen objektuari, mingotsa delako.

Eta maitemintzearen ondorioak azaleraino kanporatzen ditu maite duen pertsonak, adierazpen fisikoaren bitartez. Hitzak ezin atera, mingaina hil, azaletik sua, itsu, burrunba besterik ez entzun, izerdi hotza, dardara, zurbiltasuna eta hil zorian, horrela bizi du Safok amodioaren alderdi mingotsa, eta ezin ederrago adierazten V 31 pasarte aski ezagunean.

Maitatzea borrokatzea da. Joan denari etortzeko erregutzea, Saforen olerkien etengabeko gaia, maite duenak, bakardadearen aurka borrokatuz, maitatua ondoan edukitzea beste desiorik bizi ez duelako. Baina maitatua denak maite duenaren alboan egoteko, maite egin behar, harengandik ihes egingo ez badu.

Maitasuna eta erotismoa, bukatzeko, ama-semeak dira, ez dute zertan biak bat izan, gogotik duenak gorputzetik ez izatea posible delako maiteminak edonor urratzen duenean.

Bibliografia:

AGUIAR, S. (2002). Safo y Catulo. Afrodita… y otros poemas a la diosa del Amor. Buenos Aires: Longseller.

BOADA BENITO, A. (2020). Safo. Madrid: Colección Torremozas.

BRUNET, P. (1998). L’Egal des dieux. Cent versions d’un poème de Sappho. Paris: Éditions Allia.

CARSON, A. (2015). Eros el dulce-amargo. Ciudad de Buenos Aires: Fiordo.

CARSON, A. (2019). Si no, el invierno: Fragmentos de Safo. Madrid: Vaso Roto.

CEREZO MAGÁN, M. (1987). El mundo del amor y Safo. Scriptura Nº 3, págs. 5-13

CLAVO, M. T. (1996). Safo, fragmento 16 V: el deslumbramiento. Enrahonar 26, pp. 41-64. https://ddd.uab.cat/pub/enrahonar/0211402Xn26/0211402Xn26p41.pdf -tik berreskuratua.

CRESPO GÜEMES, E. (2000). Homero. Ilíada. Madrid: Biblioteca Básica Gredos.

ESTEBAN SANTOS, A. (2012). La diosa Afrodita y su iconografía en el arte griego. Madrid: Liceus.

FERNÁNDEZ-GALIANO, M. (1956). Nuevamente sobre el “óstracon” sáfico: una aclaración. Madrid: Emérita. https://www.proquest.com/openview/8f39b496c7e55aa2f0809120cec930fa/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1818086 -tik berreskuratua.

GÓMEZ PATO, R. (2008). Safo: cantos e fragmentos. Santiago de Compostela: Positivas.

GREEN, P. (1996). Safo de Lesbos. La sonrisa de Afrodita. Barcelona: Edhasa.

IRIARTE, A. (1997). Safo (siglos VII/VI. a. C.). Madrid: Ediciones del Orto.

LÓPEZ LAS HERAS, M. (2020). Safo. Poesia guztia. Donostia: Balea Zuria.

LUQUE, A. (2020). Grecorromanas. Lírica superviviente de la Antigüedad clásica. Barcelona: Austral.

LUQUE, A. (2020). Safo. Poemas y testimonios (2ª ed.). Barcelona: Acantilado.

MACÍAS, J. M. (8 de junio de 2015). Las diosas y las nubes. Bitácora de Juan Manuel Macías. Safo fr. 16. https://diosas-nubes.blogspot.com/2014/01/safo-7.html -tik berreskuratua.

MACÍAS, J. M. (2017). Safo. Poesías. Madrid: Biblioteca La Oficina.

PÉREZ JIMÉNEZ, A., Martínez Díaz, A. (2006). Hesíodo. Obras y fragmentos. Barcelona: Biblioteca Gredos.

RODRÍGUEZ ADRADOS, F. (1971). El campo semántico del amor en Safo. Revista Española de Lingüística 1, 5-24. https://digital.csic.es/bitstream/10261/32383/1/Campo_semantico_Safo.pdf -tik berreskuratua.

RODRÍGUEZ TOBAL, J. M. (2010). Safo. Poemas y fragmentos (7ª ed.). Madrid: Hiperión.

SUÁREZ DE LA TORRE, E. (2002). Antología de la lírica griega arcaica. Madrid: Cátedra, Letras Universales.

TENDERO, A. (6 de marzo de 2020). Infolibre. Todos los pedazos de Safo. https://www.infolibre.es/cultura/los-diablos-azules/pedazos-safo_1_1180859.html -tik berreskuratua.

VEGA, I. (2016). Una aproximación al “thíasos” lésbico desde la lírica de Safo. Revista de Estudios Clásicos 43, págs. 233-248.

VELASCO LÓPEZ, H. (2006-2017). Afrodita. http://clasicasusal.es/Mitos/afrodita.htm -tik berreskuratua.

YOURCENAR, M. (1979). La Couronne et la Lyre. Éditions Gallimard.